Sabor Svetog arhangela Gavrila - slava malog Sabornog hrama u Nišu, letnji Aranđelovdan

Praznik Sabora svetog arhangela Gavrila nije obeležen crvenim slovom u kalendaru SPC koja mu ipak daje veliki značaj i slavi ga kao – Blagovesnika koji je učestvovao i najavljivao sve značajne događaje vezane za nastajanje hrišćanstva.

Arhagel Gavrilo je svedočanstvo o početku nastajanja Božje tvorevine preneo proroku Mojsiju javivši mu se u pustinji i poučivši ga kako da napiše knjigu Postanja. Slavi se kao anđeo Blagovesnik zadužen za radosne ili blage vesti, i onaj koji je najavio Zahariji rođenje Svetog Jovana Krstitelja.

Isti arhanđel Gavrilo javio se Joakimu i Ani i najavio rođenje Presvete Bogorodice Marije, a potom i Presvetoj Bogorodici Mariji sa vešću da će roditi sina, spasitelja ljudskog roda, Gospoda Isusa Hrista. Najveća i najradosnija vest u hrišćanstvu koju je javio Blagovesnik je vest o Vaskrsenju Hristovom.

Letnji Aranđelovdan je pored malog Sabornog hrama u Nišu i krsna slava nekoliko hramova na Kosovu i Metohiji.

Stari saborni hram Sabora svetih Arhangela u Nišu

Hram svetih Arhangela u Nišu, ili Mala Saborna Crkva, podignuta je trudom i zalaganjem dvojice niških mitropolita fanariota- Makarija III i Meletija Mučenika. Izgradnja hrama započeta je, po svemu sudeći, pre 1815. godine. U prilog ovome svedoči i zapis na ikoni Sabora svetih Arhangela, koja se danas nalazi na ikonostasu u hramu. Na njemu je zapisano: Za vreme arhijerejstvovanja svepreosvećeneog mitropolita niškog Makarija živopisano je ovih 13 svetih ikona… a brigom i staranjem sveprečasnih i svetih proigumana Hilandara gospodina Ignatija i gospodina Jone, troškom pak i darežljivim izdatkom Hristoljubivih starešina i ostalih pobožnih hristijana, zalaganjem stanovnika ovog grada; sviju njih neka se seti Gospod u carstvu svom.“ Ispod natpisa na vodoravnom svitku, ispisana je crvenim grimizom 1815. godina. Zbog dobrih odnosa mitropolita Makarija III sa Huršid pašom, dopuštena je gradnja hrama u Nišu, pomenute 1815. godine. U istoriji je poznato, a i arheolozi su dokazali, da se na ovom mestu nalazi stariji hram iz nepoznatog perioda. Čuveni niški prota Jovan Popović Ikonom, zapisao je u svom Služebniku: „Da se znae kako se poče niška Crkva da se pravi i malo i veliko da znae na hram Svetom Ranđelu. Kad bila stara ona izgorela na dan na Tri svetitelja: u godinu čumu kako izgore dokse napravi: 6 godina bimo bez Crkve: kako izgore čuma bi potom imaše. Na mesec oktombri 1819.“
Izgradnja hrama je brzo napredovala, a nakon dolaska novog mitropolita kir Meletija, hram je u potpunosti završen i osvećen 1819. godine. Po tadašnjim turskim zakonima, Crkva nije smela da bude visoka, pa je zato ukopana u zemlju. Sa južne strane hrama, pored puta, podignut je veliki kameni zid, da Turci ne bi imali pogled na hram.
Hram je 1839. godine prošire, zalaganjem niškog mitropolita Grigorija. Tada je na hramu popravljen krov, a dograđeni su i tremovi sa južne, severne i zapadne strane. Srušen je i visoki zid sa južne strane, koji je zaklanjao pogled na Crkvu od očiju Turaka. Po svemu sudeći, tada su i postavljene svetogorske ikone na ikonostasu iz 1815. godine.
Hram je delimično ruiniran u vreme Prvog svetskog rata i bugarske okupacije Niša. U to vreme, hram su koristili nemački vojnici za svoje bogoslužbene potrebe. Hram je obnovljen tek u vreme niškog episkopa Dositeja Vasića 1927. godine. Tada su izvršeni konzervatorsko- restauratorski radovi i promenjena je čitava krovna konstrukcija. Popravljeni hram osvetio je 7. novembra 1927. godine episkop niški Dostitej. 23. jula 1947. godine, velika poplava koja je zahvatila čitav grad, poplavila je i mali Saborni hram. Hram je ubrzo obnovljen, trudom predsednika Niške crkvene opštine gospodina Jordana Cvetkovića i vladike niškog Jovana Ilića. Hram je po treći put osvećen 14. novembra 1948. godine, rukom episkopa niškog Jovana.

Poslednju obnovu hram je doživeo u peridu od 2001. do 2006. godine. Hram je u potpunosti živopisan, promenjen je pod u tremovima, očišćen stari ikonostas i urađena nova fasada. Hram je osveštao po četvrti put episkop niški Irinej.